18 czerwca 2012 roku w Warszawie odbyły się obchody 220. rocznicy ustanowienia Orderu Wojennego Virtuti Militari. Rozpoczęła je Msza w katedrze polowej WP, w której uczestniczyli odznaczeni Virtuti Militari kombatanci i członkowie ich rodzin. Eucharystii przewodniczył biskup polowy Wojska Polskiego Józef Guzdek.

Msza św. rozpoczęła się od wprowadzenia pocztów sztandarowych i odegrania hymnu państwowego. Wśród przybyłych na Eucharystię obecni byli członkowie kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari.

– Prawdziwą wolność mierzy się stopniem gotowości do służby i do daru z siebie. Wolność zawsze kosztuje – mówił w homilii bp Guzdek. Ordynariusz wojskowy podkreślił, że choć dzisiaj wartością naczelną staje się życie dostatnie i wygodne, nawet za cenę niewierności Bogu i Ojczyźnie, tym bardziej potrzebny jest przykład poświęcenia dla Ojczyzny uosabiany w damach i kawalerach Orderu Wojennego Virtuti Militari. – Potrzebny jest przykład waszego poświęcenia dla Ojczyzny. Przypominacie nam bowiem, że trzeba iść pod prąd źle rozumianej wolności, prywacie, obyczajom, modzie. Patrząc na was zaczynamy lepiej rozumieć, że wolność złączona nierozdzielnie z odpowiedzialnością i poświęceniem, ma szczególny smak. Że warto za nią płacić nawet najwyższą cenę. Już samo słowo „wolność” wywołuje mocniejsze bicie serca – powiedział.

Biskup Guzdek przypomniał okoliczności powstania idei i przyznania pierwszych orderów Virtuti Militari. Podkreślił, że „Ojczyzna w imię miłości do swych synów i córek musi wyróżniać i nagradzać tych, którzy walcząc o jej wolność zdobyli się na największe poświęcenie i bohaterstwo. Zauważenie i docenienie tak pięknej postawy godne jest świętowania”.

Ordynariusz wojskowy przypomniał słowa św. Pawła: „Walcz w dobrych zawodach o wiarę, zdobądź życie wieczne”. Słowa te są zachętą do praktykowania na co dzień prawa miłości Boga, człowieka i Ojczyzny w stopniu heroicznym, nawet za cenę najwyższego poświęceni – powiedział. Dodał, że „każdy kto swoim życiem w sposób heroiczny wypełniał prawo miłości, otrzyma nagrodę szczęścia wiecznego”. – Życie wieczne, to „order” nie ludzką ręką uczyniony. Miejmy odwagę pięknie żyć. Nawet jeśli ludzie nie docenią, doceni Bóg – zakończył.

Order wojenny Virtuti Militari jest najwyższym odznaczeniem wojskowym w Polsce i najstarszym dotychczas nadawanym wojskowym odznaczeniem na świecie.

Pomysł ustanowienia odznaczenia za zasługi wojenne zrodził się w trakcie trwającej od 18 maja 1792 roku wojny polsko-rosyjskiej. Inicjatorem był król Stanisław August. 12 czerwca pisał on w liście do swego bratanka, księcia Józefa Poniatowskiego: „Przyszło mi do głowy przesłać ci rodzaj medali owalnych, które z jednej strony mieścić będą moje imię, a z drugiej napis Virtuti Militari (…) Będą to medale srebrne dla szeregowych, a złote dla oficerów”.

Pierwsze medale z napisami „Virtuti Militari” na rewersach (łac. Cnocie Wojskowej lub Dzielności Żołnierskiej) wybito 15 czerwca 1792 roku w Warszawie. Na awersach medali znajdował się napis „SAR” (Stanislaus Augustus Rex) oraz wizerunek korony królewskiej i dwóch gałązek palmowych.

Trzy dni później wojska polskie stoczyły z Rosjanami okupioną ciężkimi stratami, ale zwycięską bitwę pod Zieleńcami. Było to pierwsze zwycięstwo oręża polskiego od czasów odsieczy wiedeńskiej Jana Sobieskiego w 1683 r.

Po bitwie dowodzący armią polską ks. Poniatowski sporządził rejestr osób, które wyróżniły się męstwem w walce, a następnie przesłał go do Stanisława Augusta, który odznaczył je medalami. 22 czerwca przebywający w obozie pod Kozienicami ks. Poniatowski otrzymał od króla odpowiedź zwrotną. „(…) z największym pośpiechem posyłam Ci dwadzieścia medalów złotych, oznaczonych dewizą Virtuti Militari, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii” – pisał król.  Czynił także uwagi co do sposobu noszenia orderu – „na wierzchu sukni” – oraz tłumaczył: „jeżeli czas i okoliczności pozwolą, ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego”. Obok ks. Poniatowskiego na liście desygnowanych do odznaczenia orderem pierwszej klasy znajdowało się 15 osób (4 złote medale król przysłał dodatkowo), w tym m.in.: generałowie Tadeusz Kościuszko i Michał Wielhorski oraz książę Eustachy Sanguszko. Wręczenie medali odbyło się 25 czerwca w obozie wojsk polskich w Ostrogu na Wołyniu.
Stanisław August został Wielkim Mistrzem orderu i kawalerem Krzyża Wielkiego; po klęsce wojny 1792 r. kapitule orderowej przewodził ks. Poniatowski.

W końcu sierpnia 1792 roku konfederacja targowicka unieważniła order, który przywrócony został w listopadzie następnego roku przez sejm grodzieński. Zniesienie odznaczenia nastąpiło w styczniu 1794 , na mocy decyzji naciskanej przez Rosjan Rady Nieustającej.
Order reaktywowano pod koniec 1806 roku. Po utworzeniu przez Napoleona Bonapartego Księstwa Warszawskiego odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego. Zmodyfikowano także jego wygląd – napis „SAR” zastąpiono dewizą „Rex et Patria” (Król i ojczyzna). W 1815, gdy powstało Królestwo Polskie, odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Polski. W 1831 roku powstańcy listopadowi przywrócili nadawanie Orderu Virtuti Militari w pierwotnej wersji.

Order kilkakrotnie w swojej historii zmieniał swój wygląd i kształt. Kilkakrotnie była też zmieniana jego nazwa. Po klęsce powstania listopadowego car Mikołaj I zniósł order. Restytucja orderu miała miejsce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Ustawa z 1 sierpnia 1919 r. przywracała Order Wojskowy Virtuti Militari, który zachowywał 5 klas i kształt krzyża. Na jego odwrotnej stronie umieszczono napis „Honor i Ojczyzna”.

25 marca 1933 r., na mocy kolejnej ustawy sejmowej, nazwę odznaczenia zmieniono na Order Wojenny Virtuti Militari. Nowym elementem było umieszczenie na rewersie krzyża daty „1792”.

W okresie PRL order zmienił swój wygląd; z krzyża usunięto koronę i dołączono napis „PRL”. Zniesiono kapitułę orderu, nadawała go Rada Państwa (do 1952 r. czynił do prezydent Bolesław Bierut). W 1960 r. zmieniono nazwę na Order Virtuti Militari.

Order odzyskał swój kształt sprzed II wojny światowej dopiero po 1989 roku w Polsce. Przywrócono wówczas kapitułę orderu i ustalono, że będzie on nadawany wyłącznie w czasie wojny lub maksymalnie 5 lat po jej zakończeniu.

Wśród kawalerów orderu byli m.in. marszałkowie: Louis Davout, Józef Piłsudski, Ferdynand Foch, a także wielu polskich i zagranicznych dowódców wojskowych oraz zwykłych żołnierzy – uczestników m.in. wojny polsko-bolszewickiej, kampanii 1939 r., żołnierzy AK i PSZ na Zachodzie. Najmłodszą osobą uhonorowaną odznaczeniem był poległy w walkach z Ukraińcami o Lwów 13-letni Antoni Petrykiewicz.

Kilka razy w historii próbowano obniżyć rangę tego odznaczenia.

1. Car Mikołaj I dla poniżenia powstańców odznaczonych Virtuti Militari użył klasycznego chytrego „sposobu” : ustanowił niskiej rangi swój Polski Znak Honorowy udający Virtuti Militari, na dodatek z rokiem upadku powstania 1832 r. i nagradzał nim każdego żołnierza biorącego udział w walkach z powstańcami, każdego ciurę obozowego. Carski krzyżyk masowo tłuczono do czasu, kiedy spełnił posponującą rolę i carską decyzją zapomniano o nim.

2. Po 1945 roku order przyznano m. In. marszałkom Konstantemu Rokossowskiemu i Michałowi Roli-Żymierskiemu. Otrzymali go także gen. Iwan Sierow, oficer NKWD ponoszący współodpowiedzialność za mord katyński, oraz sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew. Nominacje te wywołały powszechne oburzenie i zostały anulowane przez pierwszego prezydenta III RP Lecha Wałęsę.

Dla harcerzy Order Virtuti Militari jest bardzo ważny, bo na jego podstawie został opracowany wzór Krzyża Harcerskiego.